Peter Handke: Die linkshändige Frau (1978)
Werk en Werkloosheid
De vraag die we ons kunnen stellen luidt: “Wat is werk danwel arbeid?” Kunnen we dit begrip nader omschrijven, dan kan ook de keerzijde wellicht wat aan duidelijkheid winnen. In de wandel zijn we volgens mij veel te vlug geneigd werkloosheid uitsluitend te zien als het niet beschikken over een betaalde baan. Mijns inziens klopt dat niet helemaal. Koppel het maar eens aan wat we verstaan onder leven en de blik verschuift van werk = loon = leven naar leven = noodzakelijke behoeftebevrediging en ontplooiing van talenten en capaciteiten. Het verschil ontstaat door de rol van het geld dat op de een of andere manier verworven, afgekocht moet worden.
Keren we terug naar de oorsprong van de huidige realiteit, de ontwikkeling van het kapitalistisch productieproces, hetwelk zonder twijfel ook ons begrip over wat werk is ingrijpend heeft beïnvloed. Moesten in een nog niet zover verleden grote delen van de samenleving letterlijk gedwongen worden aan het industrieel productieapparaat hun arbeidskracht te geven, dus zoals deze mensen het zagen hun vrijheid in te leveren, nu maken we bijna zonder uitzondering het omgekeerde mee. Een voorbeeld. Er wordt gestreden voor het behoud van een chemische industrie die sterk milieubelastend is. Zowel de omwonende bevolking als de werknemers willen, met de ondersteuning van de vakbeweging, deze fabriek – hun werk? – hun bestaan? – behouden. Het werkelijk perverse aan het hele verhaal is dat deze fabriek chemische wapens produceert welke ingezet worden in de oorlog tussen Iran en Irak. Deze ontwikkeling kunnen we volgens Castoriadis ook als volgt karakteriseren: stond voor de feodale, voor-kapitalistische tijd de handmolen, voor de vroeg-industriële maatschappij de stoommachine symbool voor de technische stand en de aard van het productieproces, in onze wereldwijde kapitalistische maatschappij zijn dat de atoomcentrale, de computer en de ruimtesatelliet. Een zich steeds verder uitdijende, op techniek gebaseerde macht, maakt de mogelijkheden van een individu steeds minimaler om controle op het geheel uit te oefenen. Welk politiek stelsel kan overigens nog controlerend optreden?
Tot hoever mag en kun je gaan met de techniek? De rol van werkenden wordt steeds minimaler en wordt zoveel mogelijk uitgeschakeld, uitgezonderd de rol van hooggekwalificeerden, die bepaalde relevante processen in en buiten het productieproces dienen te sturen en beheersen. De (overgebleven) arbeider krijgt oppervlakkig gezien door de automatisering lichter werk, maar binnen dit werk, bijvoorbeeld controleren of een bepaald lampje op rood springt, heeft hij geen enkele vrijheid meer. Met andere woorden, hij kan niet meer vrij bewegen, sociale contacten op de werkplek onderhouden enz. In feite is hij absoluut gezien van zijn werk beroofd, letterlijk werkloos. Dat zijn dan nog de gelukkigen die formeel gezien nog betaald werk hebben. Het gepraat over “humanisering van het werk” blijft in deze door en door vertechniseerde wereld dan ook een utopie, aldus Günther Anders.
Blijft over dat gedeelte van het menselijk bestaan buiten de tijd dat tegen betaling werk wordt verricht, de vrije tijd of vrijtijd (?). Door de manipulatie “geld verdienen om te kunnen leven” wordt vaak miskend dat de hierdoor opgedrongen rol van consument een afgeleide vormt van het productieproces. We consumeren zoals wij produceren (Habermas). Zowel in tijd en ruimte wordt bijna elk facet van ons bestaan bepaald door het productieproces. De openbare ruimte, de straat, voor het gebruik van de auto en niet voor ontmoeting, spel en samenzijn. Woningen zijn utilitair ingerichte ruimten aangesloten via kabels en leidingen op allerhand inrichtingen, die ons doen en laten sterk bepalen. Opvoeding geschiedt grotendeels door het onderwijs, waarbij de normen en waarden niet door de opvoeders, ouders, bepaald worden, maar opgelegd worden door de overheid en de wensen vanuit het kapitalistisch productieproces.
Zo ook de als zodanig bestempelde werkloze. Regelgeving bepaalt zijn doen en laten. Consumptie wordt tot het hoog nodige beperkt. Bezig zijn mag alleen omvatten het doen van huishoudelijke karweitjes, arbeid in de zin van iets creëren, waardoor toch uiteindelijk menselijk zelfrespect kan ontstaan, is onmogelijk en/of verboden. Aan gedegen vorming, studie, doen is praktisch uitgesloten en in vele gevallen zelfs verboden. Vrij bewegen in de zin van reizen is zeer beperkt en wordt gecontroleerd. Ook de overige leden van het huishouden zijn aan dit regime onderworpen. Concluderend: psychisch en sociaal wordt via wet- en regelgeving de “werkloze” gekortwiekt, een merkwaardige overeenkomst biedend met de “werkhebbende” in een geavanceerd bedrijf of instelling! Totdat ook deze werkenden niet meer bruikbaar zijn, omdat de onbemande machine zijn intrede doet. “De vraag is niet meer hoe men de vruchten van de arbeid rechtmatig verdeelt, maar hoe men de consequenties van het niet werken draaglijk maakt”, stelt Günther Anders, en:
“Niet de vrijheid, maar de onvrijheid is een probleem.”
Gonny Scaf / Maastricht / april 1987
Gebruikte literatuur:
– “De Groene Amsterdammer” – jaargangen 1974 tot heden: artikelen over een veelvoud van onderwerpen, van “oliecrisis” en “arbeiderszelfbestuur” tot “filosofen rond Lubbers” en “vrouw en armoe”. over en van Siep Stuurman, Charles Levinson, prof. Teulings, Habermas e.v.a.;
– “Das Argument” – nr. 144 (1984): “Arbeitsteilung und Frauenpolitik”, nr. 145 (1984): “Krise und Keynesianismus” en nr. 158 (1986): “Das Reich der Marktfreiheit”;
– Günther Anders: “Die Antiquiertheit des Menschen” – Zweiter Band – pag. 91-109 (München, 1980);
– Cornelius Castoriadis: “Les carrefours du labyrinthe” (Duits: “Durchs Labyrinth – Seele, Vernunft, Gesellschaft”) – pag. 195-220 (Frankfurt am Main, 1981);
– Herbert Marcuse: “Geweld en vrijheid” – politieke opstellen (Amsterdam, 1977).
“Kapitaal, staat en arbeid”
deel 1 – Een korte historische terugblik
deel 2 – Crisis tachtiger jaren
Uitgelicht screenshot: bron
