Sloop van de stad Maastricht

Sloop Helmstraat eind 60er jaren

---

Steden ondergaan steeds een gedaantewisseling. Als je enkele decennia niet meer in een bepaalde stad geweest bent herken je talloze plekken niet meer. Met die veranderingen lijkt ook de sfeer te hebben ingeboet. Conserveren dan maar? Zouden we dat doen creëren we regelrecht openbare musea waaruit ten lange leste alle leven verdwijnt. En sfeer is schijn.

Het stedelijke bestaat uit activiteiten die er plaats vinden en sterk gerelateerd zijn aan elkaar. Waren zou je moeten zeggen. Sinds de komst van het industrieel kapitalisme worden steden in ruimtelijke zin stelselmatig verder uit elkaar getrokken en veranderen voortdurend qua gebruik van de bebouwde en onbebouwde ruimte. Het omliggende land verandert mee, verstedelijkt en verdwijnt grotendeels. Uiteindelijk worden stad en land samen een amorf gebied, waarbij bewaard gebleven kernen nog getuigenis afleggen van het verleden. De infrastructuur is de allesbepalende factor geworden. Zij bepaalt in hoofdzaak het concept stad of nu uitgegaan wordt van een Middeleeuwse Europese stad, eentje in de woestijn, Los Angeles of Peking.
 

Stad in een isolement

Een voorbeeld dicht bij huis, ook omdat het veel duidelijk kan maken over de politieke invloed op het proces van stadsvorming, Maastricht. Door de vorming van een Belgische staat en de inlijving van Limburg door de Nederlandse, vanwege het strategische belang van Maastricht voor Holland en niet te vergeten de voorraad aan grondstoffen voor de bouw en de industrie, werd deze stad praktisch letterlijk afgesloten van haar achterland en vanwege dat isolement ook beroofd van een deel van haar bevolking die voor een betere toekomst uitweek naar België.




Aan bovenstaand plaatje valt een en ander te illustreren. Afgebeeld is de gevelwand van de Bokstraat aan de westelijke oever van de Maas. Ze werd in haar geheel gesloopt ten behoeve van een kanaal dat Maastricht met Luik ging verbinden voor de o zo noodzakelijke aanvoer van grondstoffen voor de plaatselijke industrie.

En de Maas dan? Deze rivier was gepromoveerd tot grensrivier en vanuit Hollands standpunt bekeken mocht deze geen belangrijke rol meer spelen in het scheepvaartverkeer. Geen kanalisatie van de Maas maar een piepkleine verbinding met daarin de beruchte Stop van Ternaayen als toegangspoort tot België waren de uitkomst.
 
De sloop van de Bokstraat is de eerste grootschalige uit de geschiedenis van Maastricht in de moderne tijd, enkele decennia later gevolgd door de ontmanteling van de vestingwerken. Niet toevallig zijn deze ingrepen tot heden zeer sterk beeldbepalend. Beide nu bestemd voor het autoverkeer.
 
Complementair aan genoemde ingrepen kwam als gevolg van de afscheiding van België een spoorverbinding tot stand die normaliter op de andere oever had gelegen. Dit verhaal herhaalde zich in de vorige eeuw door de aanleg van de beruchte A2 midden door de stad. Kortom, als Belgische stad was de ontwikkeling van Maastricht een totaal andere geweest in de zin van werkgelegenheid, van verbindingen, van bevolkingssamenstelling, van uiterlijke verschijningsvorm. Geen geïsoleerde grensstad kortom.
 
Bepaalde internationale ontwikkelingen waren zeker ook niet aan Maastricht voorbij gegaan, het cityvormingsproces bijvoorbeeld. Over deze en andere stedenbouwkundige merites kom ik nog in een volgend bericht te spreken. Nu even een tweetal voorbeelden uit de hedendaagse praktijk van het gebruik van de stad als opmaat tot een kleine serie illustraties die ik in gedachte heb over vorm en inhoud. Makkelijk te zien als je je ogen de kost geeft. Sloop heeft meerdere facetten.
 

Historisch erfgoed

Ooit begon een mentor op de AvB een reeks colleges die handelden over architectuurbeginselen met de opmerking dat een vrouw tweeledig is, ze heeft een buiten- en een binnenkant. Ik geef deze formulering weer zonder commentaar, maar ze geeft wel de essentie aan van wat er speelt als we over architectuur en stedenbouw praten. De binnen- en buitenkant hangen nauw samen en schijn bedriegt. Spreker was de grote pionier voor de renovatie van het bekende Stokstraatgebied en was de eerste architect die er panden restaureerde en er zelf een kantoor betrok.
 
Jean Huysmans, eerder had ik bij hem stage gelopen. Als opdrachtgevers had hij ook een aantal bierbrouwerijen. Zijn verbouwingen leverden prachtige café’s en restaurants op. Au Coin des Bons Enfants, Het Lieuwke, de Up Quelle, Au Mouton blanc. Als iemand op kantoor jarig was gingen we die kroegen af. Prachtige tijd in een stad die nog net niet volledig ontvolkt was, waar nog vele gewone mensen woonden en nog redelijk veel winkels in handen waren van de uitbater.
 
Enkele dagen geleden kwam ik langs zijn vroegere woning en kantoor aan de Eikelstraat en schrok. Uitgerekend het pand van een man die tot in elk detail zorgvuldigheid betrachtte, was beklad, vervuild en zag eruit alsof er een of andere massamarkt bezit van had genomen. Dat was zo te zien ook zo.

Verder lopend de Stokstraat in zie ik dat er een pand te koop staat. Het voormalige kantoor van de provinciale dienst volkshuisvesting. Een van de weinige voorbeelden van een volledig intact zijnde oorspronkelijke woning. Zowel interieur als exterieur waren geclassificeerd als beschermd monument. Edoch, een Maastrichtse sterarchitect meende dat hij er zijn stempel op moest drukken en liet de eerste verdiepingsvloer eruit slopen. Hoe hij hiervoor toestemming heeft verkregen is mij een raadsel, wel weet ik dat toezichthoudende  ambtenaren plots geconfronteerd werden met gave eikenhouten moerbalken op straat, gesloopt uit dit monumentaal en beschermd pand. Nu, slechts enkele jaren verder, wordt het alweer, met volledig verminkt interieur, te koop aangeboden.

Voorbeelden van dergelijke cultuurhistorische wandaden zijn er meerdere, ze hangen samen met bepaalde mechanismen, waarover later meer. Zoals gezegd, aan de hand van wat plaatjes en praatjes zal ik proberen wat duidelijkheid te verschaffen. Niets lijkt wat het schijnt, zeker als er geld mee gemoeid is, veel geld.
 

De ware stadsvernieuwing

 

Een voorbeeld van het brutalisme, stedenbouw onder kapitalistische voorwaarden, dat sinds de Tweede Wereldoorlog zijn zegetocht overal ter wereld voortzet. Een naam mag hierbij niet onvermeld blijven, Rem Koolhaas.
 
“Dat hebben de jongens keurig gedaan…” zei Jaap (Bakema) tegen de toenmalige voorzitter van de BNA. Hij zag, bij de opening, dit schone project afkomstig van z’n bureau voor het eerst. De eremedaille voor sloop en vernietiging van de stad verdient echter de toenmalige hoofddirecteur OW, de planoloog Drs. J.J.J. van de Venne, zoals hij graag vermeld wilde worden. In twee decennia bracht hij het voor elkaar de bevolking van Maastricht uit elkaar te rijten en de stad vol te gieten met asfalt en beton. College en Raad keken toe, de ambtenaren volgden blindelings zijn bevelen. Dat doet niemand hem meer na, zou je geneigd te denken en toch wordt op de door hem ingeslagen weg voortgegaan.

• DE STRAAT IS VAN ONS

• EEN HELD…

• STAD ZONDER GRENS

• IN MEMORIAM NIC. TUMMERS (1928-2020)

• INSPRAAK

• STRAATCULTUUR, DE PVDA, DE BLONDE GOD EN… MAASTRICHT!

• MOSQUITO