Taal, geen täölke

Sabine Joosten: Noe geit ’t gebeure

---

Onderstaande bespreking van een werk over de Maastrichtse taal verscheen op 10 juni j.l. in de NRC onder de titel: “In Maastricht gebruiken ze heel speciale meervouden”.

Berthold van Maris

De sprekers van het Maastrichts hebben een aantal meervoudsvormen waar je als spreker van het Standaardnederlands jaloers op zou kunnen zijn. Het meervoud van ‘kop’ is in het Maastrichts: ‘köp’. Van ‘hals’: ‘hels’. Van ‘nagel’: ‘negel’. Van ‘vogel’: ‘veugel’.

Niks geen meervoudsuitgang. Je verandert gewoon de klinker en klaar.

Als een Maastrichtenaar de woorden ‘book’, ‘beuk’, ‘boek’ of ‘buuk’ in de mond neemt, bedoelt hij daar achtereenvolgens mee: boek, boeken, buik en buiken.

Sommige meervoudsvormen zijn in Maastricht zelfs korter dan de enkelvoudsvormen. Het meervoud van ‘land’ is ‘len’. Van ‘hand’: ‘han’. Van ‘hoond’ (hond): ‘hun’.

Het is maar één van de vele grammaticale eigenaardigheden van het Maastrichts die uitgebreid behandeld worden in een publieksboek dat Flor Aarts, emeritus hoogleraar Engelse taalkunde in Nijmegen, schreef over zijn moedertaal. Deze Liergaank Mestreechs is van een heel andere orde dan de meeste boeken en boekjes die er over dialecten verschijnen. Het is een professionele, degelijke mix van grammatica en leerboek, met veel voorbeelden en oefeningen, en ook nog eens fraai vormgegeven.

Het Maastrichts is ook niet zomaar een dialect. „Het heeft plaatselijk nog heel veel prestige”, zegt Flor Aarts. „Ik schat dat 50 tot 60 procent van de inwoners nog Maastrichts spreekt.”

Aarts schreef het boek voor sprekers van het ‘Mestreechs’ die zich in hun moedertaal willen verdiepen en zich vooral ook willen verbazen over de wonderlijke grammatica van het dialect dat ze iedere dag spreken en horen. Daarnaast is het boek bedoeld voor niet-Maastrichtstaligen die het Maastrichts graag willen leren verstaan. Of zelfs spreken. Zijn die er dan? Aarts: „Jazeker. Dan moet je denken aan ABN-sprekers die hier in Maastricht werken, bijvoorbeeld aan de universiteit, en die het leuk vinden om, als ze de kans krijgen, Maastrichts te spreken. Er zijn er die het uitstekend geleerd hebben. Ik ken er zelfs een paar van wie je niet kunt horen dat ze van huis uit ABN-sprekers zijn.”

De niet-Maastrichtstalige lezer van de Liergaank Mestreechs leert het Maastrichts alleen al passief door het boek te lezen, want de grammaticale uitleg is ook helemaal in dialect. Je went daar snel aan. „Is ’t Mestreechs ’n taol of e dialek en in welke opziechte versjèlt ’t Mestreechs vaan aander Limbörgse dialekte?” Deze vraag uit het eerste hoofdstuk geeft in zekere zin antwoord op zichzelf. Een ‘Hollander’ kan dit moeiteloos lezen, want je kunt dit woord voor woord naar het Standaardnederlands omzetten. Het verschil tussen Maastrichts en Standaardnederlands lijkt hier niet zo groot. Dezelfde woorden, maar je spreekt ze anders uit.

Maar daar staan veel zinnen tegenover die je als ABN-spreker niet meteen of helemaal niet begrijpt. ‘Heer leus noets de gezèt.’ ‘Dee heet mie mojles es sjiet.’ Achtereenvolgens: ‘Die leest nooit de krant’ en ‘Die heeft veel praatjes, maar doet niets’ (letterlijk: Die heeft meer praatjes dan schijt).

NOG ECHT ‘DRIE’ GESLACHTEN

Terwijl het Standaardnederlands de- en het-woorden heeft, heeft het Maastrichts nog echt ‘drie’ geslachten: mannelijk, vrouwelijk en onzijdig. ‘Een’ is, afhankelijk van het geslacht: ‘e’, ‘’n’, ‘’ne’. Een man: ‘’ne maan’. Een vrouw: ‘’n vrouw’. Een huisje (onzijdig): ‘e huiske’. ‘Mijn’ is, afhankelijk van het geslacht: ‘miene’, ‘mien’ of ‘mie’. Het is: ‘miene maan’, ‘mien vrouw’, ‘mie huiske’. Knappe ABN-spreker die dat nog helemaal onder de knie krijgt.

De spreker van het Maastrichts neemt die geslachten heel serieus. Hij zegt bijvoorbeeld: ‘Sjuif die taofel opzij. Ze steit m’ch in de weeg.’ Schuif die tafel opzij. Ze staat in de weg.

Het Maastrichts houdt niet van een t op het eind van een woord. Dat zie je al aan hoe ze hun stad noemen: Mestreech. En je ziet het aan veel werkwoordsuitgangen. Hij wandelt: ‘Heer wandelt.’ Maar: hij lacht is ‘Heer lach.’ En hij denkt: ‘Heer dink.”

Als Maastrichtstaligen Standaardnederlands spreken, hebben ze nog weleens de neiging om ook daarin die t’s weg te laten: ‘In Maastrich is ’t elke nach fees en krijg je nooit rus.’

DE ZOGEHETEN SLEEPTOON

Het moeilijkste aan het Maastrichts is het verschijnsel ‘toon’: soms worden beklemtoonde klinkers met een opvallende, afwijkende intonatie uitgesproken: wat langer en wat hoger. Dat is de zogeheten sleeptoon.

Als je het woord ‘bal’ met een gewone intonatie uitspreekt is dat een feest waarbij gedanst wordt. Spreek je het uit met de sleeptoon, dan is het een voorwerp om mee te sporten of spelen.

Voor de gevorderden is er tot slot deze uitdaging: er zijn een heleboel bijvoeglijk naamwoorden die afhankelijk van hun functie in de zin een gewone intonatie dan wel een sleeptoon krijgen.

In ‘’n werm möts’ (een warme muts) krijgt ‘werm’ de gewone intonatie. Maar in ‘e werm huiske’ en in ‘’t Is hei väöls te werm’ (’t Is hier veel te warm) krijgt het de sleeptoon. Ga er maar aan staan.

De moedertaalspreker van het Maastrichts zal, naarmate hij vordert in dit boek, steeds verbaasder zijn dat hij dit allemaal doet en kan, zonder zich daar heel erg van bewust te zijn.



Vaan de auteur Flor Aarts

Flor Aarts woort in 1934 in Mestreech gebore. In 1953 deeg heer indexame gymnasium aon ’t Henric van Veldeke College. Vaan 1953 tot 1958 studeerde heer Ingelse Taol- en Lètterkunde aon de Katholieke Universiteit in Nimwege. Dao gaof heer vaan 1959 tot 1994 oonderwies in de Ingelse taolkunde, de lètste 15 jaor es hoeglieraar. In 1994 kaom heer mèt zien vrouw nao Mestreech trök.

Zien ieerste publicatie euver ’t Mestreechs, The dialect of Maastricht, die heer same mèt ziene collega Carlos Gussenhoven sjreef, versjeen in 1999 in Journal of the International Phonetic Association. Dit artikel (in ’t Ingels) besjrijf ’t klaanksysteem vaan ut Mestreechs. In 2001 publiceerde de Veldeke-Krink Mestreech ziene grammatica Mestreechs. Eus Moojertaol. Mèt Ben Salemans sjreef heer Maastrichts, wat in 2002 oetkaom in de reeks Taal in Stand en Land vaan de Staatsdrukkerij. Zien Dictionairke vaan ’t Mestreechs woort in 2005 door de Stichting Onderweg gepubliceerd. In datzelfde jaor versjeen ouch Boekèt Mestreechs, ’n blomlezing mèt proza, poëzie en leedsjes, die heer, op verzeuk vaan de Veldeke-Krink Mestreech, samestèlde mèt Loe Spronck.

Bestellen: “’t Verhaol vaan eus Taol“. De “Liergaank Mestreechs” is te koop bij de Bijenkorf en boekhandel De Tribune te Maastricht.

Verder in dit verband ook van belang: Flor Aarts – Etymologisch Dictionairke vaan ’t Mestreechs (PDF). Onderstaande kaart dient als toelichting bij de inleiding.




Uit de inleiding van “mestreechs – eus moojertaol”, eveneens van Flor Aarts, lezen we:

’t Mestreechs is ein vaan de (geografisch bepaolde) dialekte vaan Nederland. Mestreechtenere die Mestreechs spreke, beheerse twie dialekte: ’t Standaardnederlands en ’t Mestreechs. ’t Mestreechs liere ze miestal es hun moojertaol. Mèt ’t Standaardnederlands kaome Mestreechs-sprekende kinder vreuger miestal pas in aonraking es ze veur d’n ierste kier nao sjaol gónge. Allewijl gebäört dat väöl ieder, naomelek via de kinderprogramma’s op d’n tèllevisie.
(…)
Vaanwege de ligking vaan Mestreech in ’t uterste zuidweste vaan Limbörg, kort bij Belsj en neet wied vaan Duitsland, heet ’t dialek vaan de stad z’ch oontwikkeld tot ’n dialek wat op väöl punte verwantsjap liet zien mèt de dialekte vaan umligkende len. Dat is hiel dudelek es v’r loere nao ’t lexicon, wat wäörd bevat, neet allein oet ’t Nederlands, meh ouch oet ’t (Waols) Frans en ’t (Rienlands) Duits.

• DIALECT

• TAAL EN NAZITAAL

• TAAL

• INDIANEN EN VRIJHEID

• TAALVAARDIGHEID…

• EEN TAALGENIE
  

• WELVAART IS MEER DAN ALLEEN HET LOONSTROOKJE