Huntington in de polder… en Wilders

Wilders bij Barend & Van Dorp 24-09-2001

“Het gaat niet om de islam. Het gaat me niet om de religie. In tegenstelling tot
Pim Fortuyn, die oproept tot een kruistocht; een koude oorlog, wat een
verwerpelijke opmerking is want hij werpt daarmee alle moslims op één hoop.
De islam is een te respecteren godsdienst. De meeste moslims op de wereld, ook in Nederland, zijn goede burgers waar niets mis mee is. Het gaat om dat kleine stukje moslim-extremisme. Ik heb niets tegen de islam. Maar feit is wel: als je
extremisme ziet, is dat negen van de tien gevallen moslim-extremisme.”

Huntington in de polder

Sinds Samuel Huntingtons ‘The Clash of Civilizations’ is het debat over de Nieuwe Wereldorde ineens weer actueel. Is Huntington een visionair denker of een conservatieve bunkerbouwer? Francis Fukuyama en Tom Ronse reageren vanuit Amerika. Maar eerst: waarom blijft men er in Nederland zo lauw onder? WAS DE OORLOG in Joegoslavië een strijd tussen christendom en islam en was de Nederlandse steun voor het (nominaal) islamitische Bosnië dus misplaatst? Moeten we tegen het Turkse lidmaatschap van de Europese Unie stemmen omdat de Turken, als islamieten, er fundamenteel andere waarden op nahouden dan wij? En moeten we de Navo enkel uitbreiden met de katholieke en protestantse landen in Oost-Europa, zodat we ‘ons’ christendom des te beter kunnen afgrenzen van de oosterse kerk?

Aart Brouwer

Als het aan Samuel Huntington ligt, luidt het antwoord op al die vragen ‘ja’. De Harvard-politicoloog maakte eind 1993 furore met het artikel ‘The Clash of Civilizations?’, waarin hij betoogde dat de wereld na de Koude Oorlog niet langer uiteenvalt langs ideologische maar langs culturele scheidslijnen. Zeven beschavingsblokken zullen voortaan wedijveren om de macht, aldus de auteur. Het christelijke Westen zal vooral concurrentie krijgen van de confucianistische en de islamitische beschaving en zal zich teweer moeten stellen door zijn eigen waarden met overtuiging te belijden.
Eind vorig jaar publiceerde hij een boek van dezelfde strekking, dat heel wat minder aandacht trok al werd het in sommige kringen des te meer geprezen. Het effect van deze publikaties is moeilijk te beoordelen. In de Verenigde Staten wordt Huntington verguisd door de meeste vooraanstaande academici, bejubeld door (voormalige) diplomaten en veiligheidsexperts, en praktisch genegeerd door het grote publiek.
 
Is The Clash of Civilizations een tijdgebonden pamflet dat over een paar jaar vergeten is? Of is het een kolossale dieptebom die vadem voor vadem geruisloos in ons politieke bewustzijn daalt om pas over een aantal jaren te ontploffen?
 
In het Nederlandse buitenlands-politieke establishment heeft zijn theorie in ieder geval geen aanwijsbare sporen nagelaten. Tijdens de paarse herijking van het buitenlandbeleid is de naam Huntington niet één keer gevallen. In de herijkingsnota is de gedachte van beschavingsblokken en breuklijnen zelfs niet in een afgeleide vorm terug te vinden. De nota legt de nadruk op economische ontwikkelingen en wemelt van begrippen als ‘mondialisering’ en ‘internationale wedijver’.
Toekomstige conflicthaarden ontstaan eerder door de ‘ontblokking’ van de wereld dan door nieuwe blokvorming. De aanbeveling van Van Mierlo c.s. om de aansluiting bij diverse bondgenootschappen te koesteren en verder het economisch belang van ons land te bevorderen, ademt hetzelfde welbegrepen, platte opportunisme dat Buitenlandse Zaken al honderdtachtig jaar tentoonspreidt. Ondanks het groeiende cultuurpessimisme bij de VVD en het ‘nieuwe realisme’ bij D66 zijn de paarse geesten nog niet rijp voor de huntingtoniaanse revolutie.
 
En hoe zit het met de academici? De meesten blijken Huntingtons theorie slechts te kennen van horen zeggen. De directeur van de onderzoeksafdeling van Clingendael, Siccama, verwijst naar zijn collega Sam Rozemond, want ‘die heeft het boek tenminste gelezen’.
 
Zelfs dat blijkt niet helemaal te kloppen. Rozemond: ‘Ik heb alleen de passages over de islam gelezen, want daar houd ik mij het meest mee bezig. Het boek heeft niet eens een centrale stelling, geloof ik. De term beschaving wordt op verschillende plaatsen in de tekst telkens anders gedefinieerd. Ik vraag me ook af wanneer dat tijdperk van beschavingsconflicten nu eigenlijk moet ingaan, want tot nu toe zie je de meeste conflicten optreden binnen de beschavingen die hij noemt.
Maar goed, Huntington benadrukt dat we de beschavingsfactor niet moeten vergeten en dat is op zichzelf niet zo slecht. Ik vind zijn hoofdstuk over de islamitische wereld overigens wel vlijtig gedaan, al staat er niets nieuws in. Maar Huntingtons visie op de islam strookt toch niet met mijn eigen ervaring, bijvoorbeeld met Indonesiërs. In Indonesië is de islam van oudsher geen enkel beletsel om aansluiting te vinden bij het westerse gedachtengoed.
 
Ik geloof niet dat het boek in Nederland veel invloed heeft. Bolkestein zat natuurlijk al eerder op die lijn van de tegenstelling tussen christendom en islam dan Huntington. Hans Helgers (CDA-voorzitter – ab) voelt zich kennelijk ook aangesproken, gezien zijn opmerkingen dat Turkije niet in de Europese Unie thuishoort. Misschien dat Huntington er iets mee te maken heeft. Maar als paradigma voor ons buitenlandbeleid zie ik er niets in en ik ken niemand die er wel iets in ziet. Die scheiding tussen westers en oosters christendom, wat moet je daarmee? Bij ons waren de katholieken en protestanten eeuwenlang gescheiden, nu zitten ze samen in het CDA. En moeten we nu echt de moslimminderheden in Frankrijk, Duitsland, Italië en Spanje aan banden gaan leggen, zoals hij wil? Dan haal je de burgeroorlog die je wilt vermijden juist in huis.’
 
Bart Tromp, politicoloog en bestuurslid van onder meer de Atlantische Commissie en de Adviesraad voor Vrede en Veiligheid, wil het boek niet eens lezen. Tromp: ‘Ik ken zijn artikel uit 1993 en dat vond ik al grote flauwekul. Wat Huntington als beschavingen aanduidt, zijn geen bestuurlijke of politieke eenheden met een doorslaggevende invloed. De belangrijke scheidslijnen lopen juist door die beschavingen heen. Huntington levert alleen wat losse praatjes waarvan politici en commentatoren gebruik kunnen maken, vooral over de tegenstelling tussen christendom en islam. Maar onder vakgenoten worden die nauwelijks serieus genomen. Alleen de media pikken dat soort praatjes op, daar is het denk ik ook voor bedoeld.’
 
De Leidse politicoloog en publicist Koen Koch is net met tegenzin in het boek begonnen. Koch: ‘Verbijsterend dat uitgevers bereid zijn om zoiets te laten drukken. Het is duister denken omdat die culturele identiteit, waar alles zogenaamd om draait, niet wordt gedefinieerd. De eerste bladzijden bevatten al feitelijke onjuistheden. Ik kom hier een zin tegen over vierhonderd jaar oude natiestaten zoals Engeland, Frankrijk, de Verenigde Staten en Duitsland. Nou vraag ik je, denkt hij echt dat Duitsland en de Verenigde Staten al vierhonderd jaar oud zijn?
 
Huntington schrijft ook dat het economische succes van de Oostaziatische landen is toe te schrijven aan hun cultuur. Wat een onzin! Dat succes heeft alles te maken met de import van westerse technologie in die landen gedurende de Koude Oorlog. Nee, het is allemaal maar niks. Ik zou ook niet één prominente figuur op buitenlandgebied weten die erachter staat – alleen misschien Bolkestein.’
Helaas, de favoriete sparringpartner van progressief Nederland laat ook al weten geen fan van Huntington te zijn. Frits Bolkestein gelooft zelfs niet in een botsing tussen Europa en de islamitische landen, zoals hij eind vorig jaar uiteenzette in een lezing voor het academisch onderzoekscentrum Nias in Wassenaar. De islamitische wereld, zo beweerde hij daar, is te zwak en te verdeeld om een bedreiging te vormen voor het Westen. Bolkestein: ‘De islamitische wereld bezorgt het Westen voornamelijk overlast door haar onvermogen tot modernisering. Zolang die modernisering niet is geslaagd, zal de turbulentie van de islamitische wereld naar het Westen overslaan.’
 
Hoogstens onderschrijft Bolkestein de opvatting van Huntington dat er gevaar van binnenuit dreigt: ‘Ons arbeidsethos brokkelt af, er is sociale ontbinding en een dodelijk gebrek aan zelfvertrouwen.’ Maar ja, dat wisten we al.

© De Groene Amsterdammer

Uitgelichte kaart: bron Arte